Sunday, February 24, 2013

...Монголчууд ер нь үхэх учиргүй улс...

Ж.Осоржин ахынхаа ярилцлагыг сүлжээнээс  оллоо. Өнгөрсөн жилийн өдийд манай редакциар ирэхэд нь Д.Догсмаа эгч маань олзуурхан танилцаж, ийн бэсрэг хөөрөлджээ. 
Бүргэд шүүрэнг явдалтай, бүтэн цэлмэг ухаантай ах минь энхжингийн орноо одоогүй юм шиг, өдгөө ч үүд татан орж ирээд, өгч амжаагүй засмал гартаамаа гарт минь атгуулж, Өлзийтөгсийн "Үзэхийн хязгаар"-ыг хариуд бэлэглэх юм шиг... 
Ай даа эх оронд минь, хайлган хавар цаг ахин ирлээ дээ. Ахан минь...


Малчин Осоржингийн бүтээлийг Францчууд унших нь

Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын  Чулуут багийн малчин  Ж.Осоржингийн бүтээлийг Францад хэвлүүлэхээр болжээ.  Францын үе дамжсан хэвлэлийн компанийн захирал Жан Клод Фаскэль түүнд ийм санал тавьжээ.
Ж.Осоржин гуайгаас Улаанбаатар хотод ирсэн хэрэг зоригийг нь лавлахад, "Америкийн алдартай зохиолч Жак Уэтерфордын сангийн нэрэмжит шагнал гардуулах  ёслолын ажиллагаанд оролцож  шилдэг  шагналтныг тодруулах  хүндтэй үүргийг гүйцэтгэлээ.  Нийслэлд ирсэн бас нэг зорилго бол сүүлийн үеийн шинэ ном худалдаж авлаа. Аваад л байсан 50, 60 кг болчихлоо.  Бас “жор үзсэн ламаас  зовлон үзсэн чавганц дээр” гэдэг шиг буурын бохь, хулангийн ундаа, гиваан чулуу, чихрийн шижинтэй хүмүүсийн эрэлт хэрэгцээ болсон Ханбогдын Хөх морьтын хужиртай ирж ойр тойрныхоо өвдсөн зовсон ах дүүст тарааж өглөө дөө. Монгол хүн байгаль дээрх элдэв нандин нууцаа  мэддэггүйгээс болоод  хаана,  хэн, юугаар хийсэн нь үл мэдэгдэх элдэв төрлийн гадны эм, бэлдмэл бүтээгдэхүүнд хэдэн төгрөгөө урсгаж дуусаад эцэст нь өвчин олдог гэхэд нэг их хэлсдэхгүй"  хэмээн ярьсан нь сэтгүүлч миний  сонирхлыг ихэд  татаж редакцийн  зочноор урив.  

-Та яаж яваад Француудтай холбогдов? Өөрийн тань бүтээлийг франц хэлээр хөрвүүлээд хэвлүүлэхээр санал тавьсан гэж дууллаа?
-2010 онд Франц, Монголын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 45 жилийн ойн арга хэмжээ  УДБЭТ-т болсон. Хоёр дахь нь Өвөрхангайн Орхоны хөндийд болсон. Харин  2012 онд Парис хотноо хоёр улсын дипломат харилцааны ойг тэмдэглэх юм билээ.  Энд таван Монголыг урьсан байна лээ. Чинаагийн Галсан, Г.Мэнд-Оёо, Г.Аюурзана, Т.Оюунгэрэл, миний бие багтжээ. Надад бэлдсэн юм их бий. Одоогийн байдлаар хэдэн симфони сонсож уран сэтгэмж, хөгжмөөр төсөөлөгдсөн дүрслэлийг үгээр илэрхийлж буулгасан. Уг нь миний номыг хэвлэхээс өмнө Парисын  радио, телевиз,  сонин хэвлэлээр танилцуулаад дараа нь ном болгож хэвлэх ёстой юм билээ. Гэтэл надад миний бичсэнийг франц хэлээр хөрвүүлчих  хүн олдсонгүй. Гэхдээ түрүүний соёлын өдрүүдийн арга хэмжээний үеэр Францаас ирсэн эрдэмтэд, соёл урлагийнхан, хэвлэлийн газрын захирал  хөдөөгийн малчны тэрлэсэн хэлхээс  үгийг маань  орчуулагчаараа дамжуулж сонсоод намайг ихэд тоож урьж байгаа юм гэсэн.

-Та симфони сонсож уран сэтгэмж, дүрслэл буулгадаг гэлээ. Түүнийгээ жаахан тодруулахгүй юу?
- Ер нь ч би залуугийн хөдөө хээр мал дагаж явахдаа дэлхийн болон монголын симфони, сайхан аялгууг байнга сонсдог. Заримдаа нүдэнд яг нэг ийм л дүр зураг буугаад ирлээ гэхээр нь бичдэг.  Надад олон шүлэг байхгүй. Үндсэндээ 4 шүлэгтэй. Нийгмийн амьдрал элдэв бүхнийг хараад өөрийн эрхгүй үзэл бодлоо цаасанд буулгах гээд байдаг өвчтэй гэх үү дээ. Нэг симфонийг 6 сар сонссон ч удаатай. Моцарт, Бетховен, Ричард Клайдерман, Н.Жанцанноровын симфони, аязыг сонсдог. Жишээ нь Ричард Клайдерманы “Лэборди Мелодии” гэж их сайхан аялгуу байдаг. Үүнийг олон удаа сонссон. Тэгээд би “Далайн бишрэл” гэж уран сэтгэмж бичсэн.
“Өглөө эрт наран ургах цагт далайн мандал цэлийж, салхи эзгүйн шалтагт өчүүхэн ч долгисгүй галан шаргал гэрэл цацраасан их толин.
Хөлгүй далайн алс мандлаас ягуухнаа түрэн мандах, илчит наран зах хязгааргүй их устай өнгө гэрлээрээ сүлэлдэн байгаа нь далай нар хоёр хэн нь хэзээ илүүтэйгээр гэрэлтүүэн байгааг нь ойлгоход хэцүү гайхшрал авчирч орчлонд багтамгүй цацарсан нэл их гэрэл болохуйяа төрүүлсэн эх, төрсөн үр хоёр бие биедээ ийм их хайр нялхарал гэрэл, гэгээн баясал байдгийг өгүүлэн байна.
Шинэдэн мандаж буй наран өндөр тэнгэрийн зулайруу зүтгэн тэмүүлэвч сүүт эхийнхээ дэлэнгээс хөөс сахруулан зууралдах нялх тугал мэт сэтгэгдэхдээ тэнгэр эцэг, далай ээж, бүхий орчлонг дан ганц эгшиглэнд өнгөөр тодруулмуу” гэх мэт. Зөвхөн хагас хугасыг нь цухуйлгалаа.

-Та ямар сургууль төгссөн хүн бэ? Өөрийн бүтээлээр ном гаргаж байв уу?
-Үзүүлбэл 10 дугаар анги төгссөн гэрчилгээ бий шүү. Гэхдээ 1973 оны  4 дүгээр ангийн сайн боловсролтой. Түүнийгээ ч харин бүрэн хамгаална шүү. Би ном унших донтой. Өнөөдөр нийгэм тэр чигээрээ мэдээллийн дарангуйлалд орчихсон.  Ном уншдаг хүн үнэхээр ховорджээ. Одоо ч тэгээд хөөрхий хотынхон чинь амин зуулганы араас дайтаад хажууд нь хачин сайхан оюуны бүтээл хийчихсэн хүнээ ч анзаарах сөхөөгүй болчихсон үед би ном гаргаад илүүц биз. Малчин миний номыг хэн тоож үзэхэв. Харин  Парист Монгол малчны дотоод сэтгэлгээг анхаарч хүндэтгэлтэй хандаж байгаад туйлаас баярлаж сууна. Эдний буянаар номтой болох нь л дээ.

-Та хэр номын сонголт хийж уншдаг вэ,  Бүгдийг биш чухлыг нь уншдаг гэж ярьдаг хүмүүс ч байдаг?
-Миний сонголт өөртөө зөв. Ловор гуайн нэг хүнтэй хамтарч бичсэн “Ардын үлгэр зүйн домог” номыг хайгаад олсонгүй.  Академич Д.Цэрэнсодномын “Монгол ардын аман зохиолын тайлбар толь”-ийг авлаа. Д.Цоодолын “”Хөеө” өгүүллэгийн түүвэр, Ч.Эрдэнийн “Их гурвалжин”-г уншсан. Дахин шинэ ном гарсан гэж дуулсан. Түүнийг аваад уншчих юмсан. Б.Туяагийн орчуулга “Оспан  хэн байв”, Перживальскийн номыг авлаа. Эндрюсийн “Эртний хүний мөрөөр” номыг олсонгүй. Хүнд захиад үлдээлээ.  Энэ бол зөвхөн цөөн сонголтоо дурьдлаа.

-Хөдөө орон нутагт шинэ ном, хэвлэл сонин хэр шуурхай очиж байна?
-Өөрсдөө л унших номоо хот хүрээ ирсэн үедээ сонгож авахгүй бол яг тэр сайхан ном чинь очихгүй шүү дээ.  Номын худалдаа эрхэлдэг хүмүүсийн олж ирдэг ном  бол “Хуулийн эмхэтгэл”, Сургалтын материал, гарын авлага л байдаг юм. Надад очсон ном бол хөөрхөн халтар болно шүү. Хараад байхад  ЕБС-ийн сурагчид ном унших чадвар ч суугаагүй байдаг юм билээ. Төгсөхдөө  мэдээлэл технологийн мэдлэгтэй болоод төгсч байна гээд яриад байдаг. Гэтэл орон нутагт үүн шиг худлаа юм байхгүй.  Аймгийн төвд боломж нь байдаг л  байх. Сургалтын чанар нь үнэхээр тааруу.  Бүх шинжлэх ухааны эцэг буурал математик гээд ярьдаг. Би үүнд эргэлздэг юм. Математик бол бүх шинжлэх ухааныг тооцох аргачлал нь. Шинжлэх ухааны эцэг бол урлаг ч биш, шашин ч биш байгалийн шинжлэх ухаан. Ах нь 20 наснаасаа хойш номын донтой болсон. Нүүдэлчин амьдралтай юм болохоороо өнөө хэдэн номоо зөөж явах л хэцүү байдаг.

-Одоогийн бидний амьдарч буй нийгэмд таны хувьд санал нийлдэггүй, сэтгэлийг тань зовоож байдаг зүйл гэвэл?
- Хүмүүнлэг ардчилсан нийгэм байгуулна гэж ирээд л яриад байдаг. Иргэн нь төрийн эзэн байна. Төрийн дээд,  дунд шатны албан тушаалтнууд  ард түмний зарц байх учиртай гэдэг. Гэтэл үүн шиг худлаа юм алга. Тэр газар орноо онгичоод хэрүүлийн бай болоод ухаад аваад байгаа олборлосон түүхий эд, бүтээгдэхүүн  хаана, хэдэн төгрөгөөр борлодог юм бэ, хэд нь аж ахуйн нэгжийн  эзний халаасанд, хэд нь ажилчдын цалин болдог юм бэ, хэд нь үйлдвэрлэлийн зардалд явдаг юм бэ, хэд нь эргээд ямар хэлбэрээр  манайд төрд ордог юм бол, төр нь эргээд бидэнд яаж зарцуулдаг вэ. Төсвийн бүрдүүлэлт, зарцуулалт далд байхад нээлттэй, ардчилсан нийгэмд амьдарч байна гэж бодож чаддаггүй. Миний хамгийн гол бодож явдаг зүйл бол нээлттэй бодлого. Бүх юм нээлттэй байх учиртай.

-Хөдөөний ард түмний амин зуулга хэр байна вэ, Миний нэг бодол байдаг юм хаа газрын ченж нарыг устгах юмсан гэж. Хөдөөний ард түмнээс газар дээрээс нь  хямд төсөр үнээр  мах, цагаан идээг нь аваад хот руу хэд нугалаад зараад байдаг. Гэтэл үйлдвэрлэгч, хэрэглэгч хоёр аль, аль талдаа амьдрал нь доройтоод байх юм?
-Ченжүүдийг устгах аргыг би маш хялбар шийдвэрлэж дөнгөнө шүү. Дээдсүүд мэдэж байгаа ч хүсэхгүйд гол нь оршоод байх шиг. Хотод хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний нэг томхон бирж байгуулья л даа. Тэнд би махаа чирээд ирлээ. Хуулийн дагуу тэддүгээр багийн малчин, тийм зүсмийн мал, эрүүл мэндийн бичигтэйгээ.  Шууд зогсоод иргэдэд зарчихаад явдаг. Ногоогоо чирээд ирлээ. Зоорьтой нөхөр бөөндөөд авчихлаа гэхэд энэ нөхөр ногоочноос авсан үнэнээс хэр нэмж зарж байгааг хяначихдаг. Хэтэрхий нэмж зараад байвал татварыг нь өндөр тавиад өгчих. Тэгвэл ченжилж чадахгүй шүү дээ.

-Та хөдөө аж ахуйн бүтээгдхүүнээ хэр борлуулж байна вэ,  Тэмээ өсөхгүй, ховордоод байгаа гэж ярьдаг?
-Тэмээг мах гэж ойлгож болохгүй. Ачдаг, унадаг. Нүүдлийн Монгол ахуйтайгаа холбоод өгвөл аялал жуулчлал хөгжинө. Тэр сайхан ингэний сүү, ингэний хоормог.  Өнөө  цунами болсон цацраг туяаны хордлогод өртөөд байгаа Японд хэрэгтэй. Магадгүй 80-иад оны Чернобылийн атомын цахилгаан станцын хордлого одоо ч гараагүй байхыг үгүйсгэхгүй. Энд би нэг юм олж харсан. Хавдрын эмчилгээ хийлгэсэн химийн эмчилгээний хордлого, туяаны хор хоёрыг ингэний түүхий айраг маш хурдан хөөж чаддаг.  Үүнийг бид аль хэдийн амьдрал дээр хэрэглээд мэдчихсэн. Нөгөө айхтар  шинжлэх ухааны том байгууллагууд нь судлаад нотлоод өгөөч ээ. Хүн төрөлхтөнд ч тус болог.  Дэлхийн зах зээлд хаа ч байхгүй Монголын  ингэний хоормогийн бүтээгдэхүүн брэнд болно. Нэг литр ингэний айргаа хоёр литр бензиний үнээр борлуулчихаач. Ингээд ирвэл тэмээ өсгөх сонирхол хар аяндаа амьдралын шаардлагаар буй болно. “Монгол тэмээ нийгэмлэг” , “Хөдөө аж ахуйн үржил селекцийн алба”,  “Тэмээ хамгаалах нийгэмлэг”, “Говийн төлөө” гээд л баахан ТББ байдаг. Нэгнээс нь ч ийм тодорхой санаачилга гардаггүй.  Буурын бохь нь гэхэд л хавдрын вирүсийг томруулахгүй яг барьдаг. Бүр устгах ч чадвартай.  Манай нутгийн олон хүн хэрэглэж цэнхэр тэнгэр, алтан нараа хараад амьд сэрүүн алхаж явна. Эмнэлэг найдваргүй гээд явуулсан л байдаг. Одоо ч олон хүн хэрэглэдэг.  Буурын бохь, ингэний сүү уугаад үхсэн хүн гэж сонсоогүй.  Монголчууд ер нь үхэх учиргүй улс юм шүү дээ. Байгальд нь тийм сайхан олон төрлийн эд шидтэй өвс, ургамал, биологийн цэвэр бүтээгдэхүүнүүд байхад. Даан ч мэддэггүй нь харамсалтай.

-Та энэ бүгдийг яаж мэдсэн хэрэг вэ?  Маарамба маягийн хүн үү?
-Би маарамба биш. Буддын сахилтай хүнийг л маарамба гэх байх даа. Намайг хөдөөний хэдэн цөлх өвгөчүүл, эмгэдийн амийг сайн ухсан. Дагаж их явсан хүн л гэж ойлго.  Буурын бохийг усанд өнгө оруулж уусгаж хэрэглэдэг. Халуун усанд  хийгээд буцалгачихвал тэр хэрэгтэй фегмент нь задарчихдаг. Өөрийн жаахан мэдсэн, дуулснаа хүнд хүргэхсэн гэж зорьдог. Цагаан , улаан гоёо, Говьд ургадаг. Амьтан жимстэй андуураад байдаг юм. Улаан гоёо элсэнд ургадаг. Цагаан гоёо нь хаварт хальсыг нь хуулчихсан боргоцой шиг ягаан цэцэг сарвайгаад гараад ирдэг. Цагаан гоёог хавдартай хүмүүс хэрэглэхэд тустай. Хавдрын вирүсийг устгаж үгүй болгохгүй ч томруулдаггүй, тархаадаггүй. Яг хэмжээнд нь барьж чаддаг. Хөдөөгийнхөн чинь хар тугалга, миламин хоёрт хордоод байгаагаа тэр бүр мэддэггүй. Аккумлятортойгоо нэг гэрт унтдаг.  Хятадаас орж ирсэн хуванцар сав суулганд идээ, ундаагаа хийдэг. Үүнээс чинь миламин ялгардаг юм билээ. УМХГ, ШУА  үүнийг судлаад хэвлэл мэдээллээр ард түмэндээ хэлчихэж бодоггүй юм байхдаа. “Хорт хавдраар өвдсөн хүнийг тэгэж ингэж эдгээнэ гэж  нийлж хуралдаад бизнес хийх гээд жүжиглээд байхаас биш. Энэ  чинь ийм хортой шүү гээд ЭМЯ, ШУА чинь  нийгэмд цацчихаж болдоггүй юм байх даа”. Манайхан даралт харвалаа л гэдэг улаан гоёог даралт ихдээд байдаг хүмүүс хэрэглэхэд маш сайн үр нөлөөтэй. Харвасан хүмүүс ч их хэрэглэдэг. Жаахан нүдсэн хэсгийг долооход цээж хорсдог зүгээр болдог.Элэгний чулуун гиван нь элэгний церроз, элэгний хавдар болохоос урьдчилан сэргийлдэг. Ходоодны шороон гиваныг хагалаад доторх өндөгний шар шиг хэсгийг  цайндаа үйрүүлж хэрэглээд байхад ходоодны шарх, ходоодны өвчтэй хүнийг гаргаахгүй. Хулангийн ундаа гэж ургамал бий.  Элэгний үрэвсэл, хавдар болох шинжинд очсон хүн уухад бас сайн нөлөө үзүүлдэг.  Би нутгийнхаа элэгний хавдар оноштой 70 гаруй насны хөгшинд уулгасан. Царай нь шингэрээд босоод ирсэн дээ.” Цулбуур цахилдаг” гэж ургамал байна.  Эмэгтэйчүүдийн элдэв төрлийн өвчин, даарч хөрснөөс цистит туслаа гэдэг шүү дээ. Түүнд маш сайн. Шинжлэх ухааны талаасаа нотлогдоогүй ч практик дээр хэрэглээд эдгэх нь эдгээд амьдарч байна шүү дээ.  “Тогоогийн хужир” судасны ханан дахь өөх, тосыг  саармагжуулдаг. Хаван хөөдөг. Харин зүрхэнд харш талтай. Цус харвахаас урьдчилан сэргийлдэг.  Эх орны маань хэвлийд ургадаг олон сайхан байгалийн хишгийг хэрэглэхэд эм болно уу гэхээс  хор болдоггүй. Үүнийгээ Монголчууд мэдэж хэрэглээд байх юм бол үхнэ л гэж байхгүй.   Туулаас урагш ургадаг цагаан мөөгөө түүгээд ид.  Биднээс илүү Хятадууд мэдчихээд түүгээд хэрэглээд байг юм билээ. Төрөх хүнд өгөхөд их хэрэгтэй.  Цус бүлэгнүүлэхэд тустай. Цэвэрлээд хоолонд шарж хэрэглэхэд ямар сайхан амттай гээч.

-Та хэдий хэр толгой малтай вэ?
-2000 онд нэлээд хэдэн малаа үхүүлсэн. Байгалийн давагдашгүй хүчин зүйл гэж байдаг юм билээ.  Би арчаагүй дээ биш. Тэгээд амь зуух арга хайгаад Өмнөговь руу айлд зарагдаад тав гурван тэмээ олж ирсэн. Миний малласан мал дороо өсдөг. Хүмүүс ч малаа маллуулах дуртай. Хөлсөндөө мал авдаг. Ингээд эргээд малжиж байх шив. Ер нь ахынх нь нэг бодол байдаг юм. Их  сайхан ухамсартайгаар хэлэх юм бол төр, нийгэмд бага дараа болохсон. Амьдралын хувьд насны бөгсөнд айхтар эмгэнэлтэй гуйлгачин баймааргүй санагддаг учраас малжих сэтэхүйтэй хүн. Надад өшөө хийж чадах ажил байхгүй л дээ. Энэ жил туулай жил. Гурван туулай жил үзсэн. Бүгд л зудтай байсан. Хөдөөний хүн зон, туулай, гахай, бичин жилээс жийрхдэг.  Давтамж гэдэг талаар нь үзэх юм бол зуд болох янз ажиглагдаж байна. Гэхдээ харьцангуй гайгүй шүү. Хуучин 10, 20, 30 жилийн өмнөх шиг олон төрлийн борго өвс одоо алга. Гэхдээ малын гэдэс, зай бөглөчих юм байнаа. Энэ хавартаа мал дажгүй төллөчихнө гэж бодож суугаа.

Д.Догсмаа 
"Үндэсний мэдээллийн МОНЦАМЭ агентлаг
Дотоод мэдээний нэгдсэн редакци"